صمیمیت توام با رنجی که در زندگی در بناهای خشتی نهفته است، نمایانگر، برخورد و مقابله مردم در برابر عوامل جدی و موانع طبیعی و حتی فراز و فرود تاریخی و شرح گذشتههای دور و نزدیکی قومی در ترکیب بندی آبادیها و کیفیت بناهای آن قوم است. این که مردم در گذشته چگونه به طبیعت اطراف خویش با خاک، سنگ، چوب و مصالح دیگر انس و الفت گرفته و آنها را تا چه حد تحت اختیار خویش درآوردهاند در خور تامل و تفکر است. عوامل بسیار دست در دست هم داده تا ذوق و توان استفاده بهتر از مصالح طبیعی را به قومی بدهد که با دقت و شکیبایی تمام، به این ابزارها شکل بدهد که با دقت و شکیبایی تمام به این ابزارها شکل بدهد و آنها را به دلخواه خویش درآورد و به بهترین حالت از آنها استفاده کند. امکانات محدود و نیازهای متنوع، فکرها را به کار انداخته تا از سادهترین مواد طبیعت یعنی خاک زیباترین ترکیب ها را به وجود آوردند و چه دلنشین است که فقط خاک در قالب چینههای روی هم نهاده و خشتهای مکعبی این گونه سطوح و حجمهای چشمنواز را به وجود آورد. خشت تجربه نسلهای گذشته مرحوم پیرنیا در بررسی ویژگیهای معماری ایران به استفاده از مصالح بوم آورد اشاره میکند یا به عبارت سادهتر استفاده از مواد و مصالح بومی هر محل را یکی از خصوصیات و توفیقهای معماری ایرانی اعلام میکند. معماری خشتی ایران که حداقل از تاریخی نزدیک به 9 هزار سال برخوردار است یکی از جذابترین پدیدههای معماری ایران محسوب میشود. خشت تجربه ارزشمند نسلهای گذشته است. امروز اگر چه استفاده از مصالح جدید باعث عقبنشینی خشت در معماری ایران شده اما با این وجود هنوز بخشی از جوامع روستایی ایران همچنان از خشت استفاده میکنند و این به دلیل ویژگیهای خاص این مصالح است. ارزانی، دسترسی ساده به مواد و مصالح در هر نقطه از کشور سبب شده که در جوامع متوسط ایران همواره از خشت استفاده کنند که خود بیانگر خصوصیات طبقات اجتماعی ایران است. زیرا طبقات مرفهتر و دولتیان سنگ و آجر را ترجیح میدادند. افزون بر این استفاده از خشت با اعتقادات تودههای مردم نیز در ارتباط است. خشت به دلیل داشتن تاریخ مصرف بین 50 تا 70 سال با عمر متوسط جامعه ایرانی برابری میکند و از این نظر خشت به ناپایداری و بیاعتنایی جهان مادی تاکید دارد. خشت نه تنها در ایران به عنوان یک مصالح ساختمانی همواره مورد توجه بوده و با اقلیم و تغییرات درجه حرارت سازگار است، بلکه به دلیل فیزیک خاص آن و موادی که با گل ترکیب میشوند تا به صورت خشت درآیند در ایجاد تعادل حرارتی در محیطهای مسکونی از اهمیت ویژهای برخوردارند. خشت علاوه بر این که از جهات گوناگون اهمیت دارد در شناخت سیر تحول و تکامل معماری ایرانی نیز از جایگاه قابل توجهی برخوردار است و در واقع شاخص ارزشمندی در جهت شناخت و اصل ادوار تکامل زندگی در ایران است و با مشخص شدن شکل خشتهای موجود در لایههای باستانی و باستانشناسی، سیر تکامل معماری نیز روشن میشود. بررسیهای کارشناسی نشان میدهد انواع گوناگون خاک برای ساختن خشت و آجر مناسب بوده و از قدیم در بینالنهرین و ایران به کار میرفته است. برخی از مواد خاکی از پوسیدن سنگهای درونی یا سنگ رس به دست آمده و گل حاصل از آن دارای انعطافپذیری بیشتری در معماری است. انعطافپذیری خشت منجر به شکلگیری انواع گوناگون معماری خشتی در شهرهای ایران شده است. و از سوی دیگر جدا از ویژگیها و مزایای مصالح خشتی یکی از عوامل اصلی که در کاربرد خشت و آجر به عنوان مصالح اصلی بنایی در برخی از مناطق ایران و بینالنهرین تاثیر داشته کمبود سنگ مناسب در این مناطق بوده که شرایط را برای ساخت خشت و آجر و کاربرد آنها در ساختمان سازی مهیا میکرده است. بر همین اساس از دورانهای پیشین مصالح خاکی در این مرزها به کار گرفته شده و هیچ گاه نیز از روایی آنها کاسته نشده است.
منابع:
1. مجموعه مقالات اولین کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران ارگ بم.
2. پروژه مرمت تخت جمشید خانم پیلیا انتشارات انجمن آثار ملی ایران.
توسط : www.uan.ir