آتشکده آذر بر‌زین مهر کجاست؟

Azarbarzyn temple

 Read more to go and do not forget to comment

از منابع دوره ساسانی چنین بر می‌آید که سه آتش یا آتشکده بزرگ در این دوره وجود داشته‌اند و در روایت‌ها، اصل این سه آتشکده را از سه آتش مهم اساطیری دین زرتشت دانسته‌اند: آذر فرنبغ، آذرگشنسب و آذر بر‌زین‌مهر.

چهار طاقی مشهور به «خانه دیو» در روستای «ریوند» در مرکز دهستان باشتین که برخی باستان شناسان آن را محل آتشکده «آذربرزین مهر» فرض کرده بودند، بر اساس پژوهش های تازه بر منابع فارسی و عربی اوایل دوره اسلامی با مختصات این آتشکده مشهور ساسانی مطابقت ندارد و باستان شناسان باید در کوه های اطراف روستای گنبد (جنبد) در جستجوی این آتشکده باشند.

از منابع دوره ساسانی چنین بر می‌آید که سه آتش یا آتشکده بزرگ در این دوره وجود داشته‌اند و در روایت‌ها، اصل این سه آتشکده را از سه آتش مهم اساطیری دین زرتشت دانسته‌اند: آذر فرنبغ، آذرگشنسب و آذر بر‌زین‌مهر.

هر یک از این سه آتش را متعلق به یکی از طبقات جامعه می‌دانسته‌اند: آذر فرنبغ آتش موبدان، آذر گشنسب آتش ارتشتاران و آذر بر‌زین‌مهر آتش کشاورزان بوده است.

این سه آتشکده به ترتیب در فارس، آذربایجان و خراسان به دست سه قهرمان زمینی یعنی جمشید، کیخسرو و کی‌گشتاسب تاسیس شده‌اند. همان‌گونه که می‌بینیم در منابع قدیم جایگاه این آتشکده‌ها نیز ذکر شده است اما تا‌کنون هیچ اثری از آنها به دست نیامده است. آذر بر‌زین مهر آتشکده خاص طبقه کشاورزان بود که در ابتدا محل ثابتی نداشت. به نوشته متن پهلوی بندهشن، وقتی که زرتشت دین آورد، کی گشتاسب آن را در کوه ریوند که پشت گشتاسبان گفته می‌شود، مستقر ساخت.

در جای دیگری از بندهشن آمده است: «ریوند کوه در خراسان است (که) آذر بر‌زین مهر در آن قرار دارد.»

باز در بندهش آمده است: «کوه گنابد در همان پشت گشتاسبان است، (از) آنجا به طرف ریوند، که محل آذر بر‌زین مهر است، نه فر‌سنگ است به طرف غرب.»

در متن پهلوی گزیده‌های زادپسرم نیز به محل آذر برزین مهر اشاره شده است:‌ «آذر فرنبغ در کوه فرمند (دارای فره) در خوارزم جای گرفت، آذرگشنسب در کوه اسنوند در آذربایجان و آذر بر‌زین مهر در کوه ریوند که در پشت است.»

مترجمان بندهشن و گزیده‌های زاد پسرم و محققان درباره نام‌های فوق بحث کرده و کوشیده‌اند محل دقیق این مناطق را مشخص کنند. از جمله‌: زنده یاد ابراهیم پور داود، محمد تقی راشد محصل، زنده یاد مهر‌داد بهار، زنده یاد احمد تفضلی و زنده یاد داود منشی زاده.

دکتر «علی اشرف صادقی»، در مقاله «محل آذر بر‌زین مهر» که در شماره ششم نشریه «نامه ایران باستان» منتشر شده است، پس از ذکر و بررسی نظرهای گوناگون و بررسی منابع عربی و فارسی برای مشخص کردن مناطق فوق الذکر، همچون تاریخ نیشابور، احسن التقاسیم، معجم البلدان، شاهنامه، تاریخ بیهق، اسرار التوحید و زین الاخبار، کوشیده محل دقیق آذر بر‌زین مهر را در کوه ریوند مشخص کند.

در این مورد هم نظرهای گوناگونی وجود دارد. والنتاین ویلیامز جکسون، ایران‌شناس، هندشناس و استاد زبان‌های هند و ایرانی، محل آن را در نزدیکی ده مهر بر سر راه خراسان به نیشابور، به یک فاصله از میان دشت و سبزوار می‌دانسته است.

در لغت فرس آمده: «بر‌زین آتشگاهی است به گنبد (در اصل نسخه: بکبند) و بس به نیشابور». در تاریخ بیهق آمده: «... گنبد، آنجا بیت النار بوده است، بدان باز خوانند.»

از مجموع نظرات ایران‌شناسان و آنچه در منابع فارسی و عربی آمده است و با توجه به مشخصات آذر بر‌زین مهر که در ریوند، در پشت گشتاسپان، در گنبد قرار دارد، دکتر صادقی نتیجه می‌گیرد که گنبد به معنی آتشکده است و چون در این ده آتشکده وجود داشته، ده را به نام آتشکده نامیده‌اند. این ده امروز جنبد نام دارد و جزو دهستان کیذقان بخش ششتمد شهرستان سبزوار است و در تداول اهالی، گنبد گفته می‌شود. «ربع زمج» که سابقا این ده گنبد جزو آنجا بوده امروز زمج نامیده می‌شود و دهستانی از بخش ششتمد است که مرکز آن ده ششتمد است و در کنار کیذقان قرار دارد.

بخش ششتمد در جنوب سبزوار است و ریوند نیز در جنوب و جنوب غربی نیشابور است و با ششتمد فاصله زیادی دارد، اما احتمالا قلمرو ریوند در گذشته تا ششتمد ادامه داشته است. بنابراین، روستای برزنون کنونی (ظاهرا بر‌زینان) با آتشکده بر‌زین مهر ارتباطی ندارد و به احتمال قوی از اسم شخصی بر‌زین نام گرفته شده است.

دکتر صادقی در این مقاله، با مشخص کردن حدود منطقه آتشکده مورد بحث، پیدا کردن محل دقیق و بقایای آن را به باستان‌شناسان واگذار کرده است.

منبع : www.ekelid.tk