.:| هنر، معماری و مرمت  ابنیه تاریخی |:.

.:| هنر، معماری و مرمت ابنیه تاریخی |:.

Eskan ara Ltd. co (M.D)-------------- Art, Architecture & Historic Building Reparation
.:| هنر، معماری و مرمت  ابنیه تاریخی |:.

.:| هنر، معماری و مرمت ابنیه تاریخی |:.

Eskan ara Ltd. co (M.D)-------------- Art, Architecture & Historic Building Reparation

شناخت انواع طاق و قوس ها ۲


Knowing Types of Rounded and Arches



طاق چهار بخش

نام عمومی تاق چهاربخش (تاژ) است. تاژ در فرهنگ های لغت فارسی، به معنی چادر کردان و عربان و قبه قلعه آمده است. به این تاق، چادری و خیمه پوش هم می گویند. این تاق نیز مثل تاق کلمبو در زمینه های چهارگوش بکار می رود. ولی بر خلاف کلمبو در هر طبقه می توان به سادگی آن را مسطح کرد و روی آن اشکوب (طبقه) دیگری بنا نهاد. این تاق در دوره گوتیک در اروپا رواج فراوان یافت. تفاوت اجرای این تاق در  ایران نسبت به اروپا آن است که در ایران نه تنها به صورت چهاربخش، بلکه به صورت شش بخش و هشت بخش نیز دیده می شود. زیباترین نمونه هشت بخشِ گنبدخانه مزار شیخ جام است که هشت برجستگی آن در پوشش کاملاً مشخص است.

پوشش نخستین مسجد جامع شیراز هم چهاربخش بوده که خراب شده و آثاری به جا نمانده است. رواقهای مسجد جامع ورامین و همچنین بیت الشتا (متعلق به دوره صفوی) مسجد جامع اصفهان (شبستان زمستانی مسجد جامع اصفهان)، نمونه های زیبایی از چهاربخشی اند.

 

شبستان زمستانی مسجد جامع اصفهان (بیت الشتا)


تاق چهاربخش در واقع تقاطع دو تاق آهنگ در دو جهت عمود بر هم است و بهترین اجرای آن در زمیه مربع است اما در اروپا به کرات در زمینه مستطیل استفاده شده است. در اجرای چهار بخش درمحل (ایوارگاه)، یعنی شانه تاق، بین دو دهانه را با چوب می بندند تا در حین اجرا تاق فرو نریزد و پس از اتمام کار و به هم آمدن تیزه ها، چوب ها را بر می دارند. در گنبد علویان (متعلق به دوران آل بویه)، از پوشش چهاربخش به جای کلمبو استفاده کردند تا بتوانند روی پوشش طبقه دیگری را اجرا کنند. امروزه اثری از این تاق باقی نمانده است.

 

تاق کلمبو

کُل=پوسته سخت ، کلمبو=کلمبوه=کلنبوه ، اُنبه=انبوهی و جمعیت

از انواع تاق های ایرانی بسیار مناسب برای شرایط آب و هوای ایران هستند. از جمله به علت ساختارشان در ملایم کردن آفتاب شدید و جلوگیری از نفوذ سرمای سخت بسیار موثرند. اما تاق کلمبوه، علاوه بر خواص فوق از نوعی ویژگی برخوردار است و آن اینکه در مقابل زلزله، مقاومت بسیار خوبی از خود نشان می دهد. در حاشیه کویر و مناطقی که طوفان های سهمگین دارد و مصالح نیز سست است، کلمبوه بهترین پوشش است. در کاروانسراهای بین راه نیز که به ندرت در معرض توجه برای حفظ و نگهداری و مرمت است، پوشش تاق ها را کلمبوه می گرفتند که دیرتر خراب شود.

 

اجرای کلمبو

اجرای کلمبو روی چهار ستون با 3 روش ممکن است:

1- کهن ترین نوع، اجرای کلمبو روی تویزه است، بدین ترتیب که بین ستون های بنا تویزه های باربر اجرا کرده و بعد روی تویزه ها می چینند و بالا می آورند و پوشش کلبو را تکمیل می کنند. در واقع پوشش کلمبو در امتداد منحنی سطوح چهار گوشه مثلث ها است و به صورت یکپارجه ساخته و دیده می شود. گاه نیز روی تویزه ها را در نقاط گود می چینند تا سطح صاف و یکپارچه شود،آنگاه روی سطح صاف؛ یک کلمبو اجرا می کنند. این شیوه امروزه تقریباً متروک شده است.

2- روش اجرا به صورت دمغازه: این صورت ساده در واقع قراردادن یک نیم کره توی مکعب است. به گونه ای که گوشه ها به صورت طبیعی خود بالا آید. در معماری مغرب زمین این شیوه بسیار متداول است. به شکل ایجاد شده در گوشه ها نیزpendentive  می گویند که در ایران لفظ «دمغازه» را دارد. (دمغازه معنی دمبالچه را می دهد). در ایران با توجه به متداول بودن گوشه سازی، کمتر به پاندانتیو بر می خوریم. مع الوصف در جاهایی که بخواهند بنا بسیار ساده باشد، این شیوه متداول است. در اینجا ضلع منحنی چهار دمغازه دایره کلاف شروع کلمبو را تشکیل می دهند و منحنی کلمبو با منحنی دمغازه ها فصل مشترک پیدا کرده و متفاوت است.

3- کاربندی: این شیوه بسیار متداول است. زیرا با این شیوه گوشه سازی تکمیل می شود و زمینه گرد به دست آمده، برای زدن تاق کلمبو مناسب است. این کاربندی معمولاً اختری دوازده ضلعی است. در شبستانهای مسجد جامع اصفهان، گوشه سازی با انواع اشکال از جمله دمغازه و کاربندی قابل رویت است. معمولاً زیر کلمبو را کمی پیش می کنند یا کتیبه میگذارند (این پیش آمدگی معمولاً یک کلوگ آجر است) که به آن گریوار (گریوار= گلوبند) گویند. خیز کلمبو زیاد نیست. یک کلمبو در مقطع عمودی «چفد بیز کند» را دارد (بیضی نزدیک به دایره). با این وصف تنوع کلمبوها فراوان است و آن را با انواع چفدها و انواع اجراها می بینیم. تیزه کلمبوها نیز اشکال متنوعی دارند. گروهی هورنو (جامخانه) دارند. برخی به صورت های گره سازی، کاشی کاری و نهنبن کاربندی دیده می شوند. در دسته اخیر که تیزه بسته است؛ اجرای آن به صورت پرگره است. (پَرگِره = در فاصله نزدیک به تیزه برا ی مقاومت کافی پوشش را مثل دهانه  چاه بصورت طوقی چینی اجرا می کنند. یعنی اطراف را به تدریج پیش می کشند تا تیزه کور شود).

مهمترین مسئله در مورد تکمیل پوشش کلمبو، عایق کاری روی آن است. به ویژه اگر عایق کاری با استفاده از قیر و گونی باشد. با توجه به اینکه این عایق روی شیب منحنی لیز می خورد و به پایین می افتد. برا ی جلوگیری از این وضعیت باید روی انحنا کلمبو توری سرندی کشید یا به جای سیمان سازی یک قشر آسفالت نرمه به ضخامت اندود سیمان در حالی که توری سرندی نازکی در داخل آن قرار می گیرد، زمینه را پوشاند. در فرش نهایی بام هم، باید از پایین به طرف بالا فرش کرد. به این تریتب که تا شکرگاه کلمبو (زاویه 22.5 درجه نسبت به سطح افقی بام) باید با مصالح ساختمانی پر شود تا از چاکیدن و به بیرون رانده شدن تاق جلوگیری گردد. بعد فرش آجر را از این سطح به بالا روی هم چیده و در تیزه آن را مهر کرد (یک تا چهار آجر را روی هم می گذارند تا ریزش آب روی آن ایجاد خرابی نکند). در صورتی که برای عایق کاری به جای قیروگونی از شیوه سنتی اندود کاه و گل استفاده شود، مشکلات فوق نخواهد بود. در این عایق کاری ابتدا همه سطح را غوره گل (شفته بدون آهک یا کم آهک) می ریزند. بعد روی آن یک قشر کاه گل ورز داده می کشند. سپس روی آن شیره سوخته انگور یا خرما به صورت دوغ آب ریخته و غلتک می زنند. روی این شیره 2 سانتیمتر کاه گل خوب ورز داده می آید و عایق کاری پایان می پذیرد.

این عایق را هرچند سال یکبار باید تجدید نمود. به ویژه در بناهای قدیمی، این نوع عایق کاری توصیه می شود، چرا که قیر و گونی مانع تنفس تاق شده، خشت و آجر حبس شده را می پوشاند و موجب پوسیدگی در پاتاق می شود. نمونه خرابی تاق ناشی از قیر و گونی را می توان در تیمچه حاجب الدوله تهران مشاهده نمود.

(عایق کاری را باید با توجه به موقعیت جغرافیایی بنا درنظر گرفت. در غرب ایران 8 ماه از سال، برف ماندگار است. ولی در نواحی جنوبی بندرت برف می آید. لذا عایق کاری یکسان در هر دو منطقه خطا است. در بعضی نقاط نیز مصالح محلی مناسب برای عایق کاری  موجود است. مثلاً در راه خمین به دلیجان، گلی وجود دارد به نام "گل سیرجان" که پیشینه آن به دوران مادها می رسد. این گل رس سیاه رنگ مثل لجن است و خود عایق خوبی است. این گل به جای عایق درکاروانسرای "گبرآباد" به کار رفته است).

اِشکال تاق کلمبو آن است که نمی توان سطح پوشش داده شده را صاف کرد و طبقه دیگری روی آن بنا نهاد. اگر بخواهند سطح بام را صاف کنند (به اصطلاح کنو بشکنند)، تاق سنگین شده و بار اضافی زیاد می گردد. بنابراین تاق کلمبو در طبقه آخر که پوشش بام است، بکار می رود.

پوشش دیگر کُنه پوشی است (کانه پوش) کنه مرتبط با تاق کلمبو است. کنه به تورفتگی بالای سردرها اطلاق می شود. کنه پوش در واقع نیم گنبد یا نصف کلمبو است که در رسمی بندی ها به صورت یک نیم کار درمی آید. از کهن ترین نمونه کنه پوشها در وَرَکدها (صفه ها=ایوان) است که روبروی شبستان مسجد جامع فهرج ساخته اند. در ایوانهای این بنای کهن، پوشش با چفد بیز (بیضی)(متعلق به اوایل اسلام) را می بینیم. در محل تاقها پیش از شروع ترنبه ای کوچک به صورت فیل پوش (نوعی گوشه سازی) اجرا شده است. در بعضی صفه ها نیز یک تویزه در جلو زده و تاق را کور کرده اند. ولی در یک سری از صفه ها نیز یک نیم گنبد (کنه پوش) اجرا کرده اند. سر در مسجد بیرون ابرقو کانه پوشی بسیار ساده به چشم می خورد. سر در اغلب کاروانسراها و بسیاری از بناهای عمومی کنه پوش است. اکثر کنه پوشها در زیر، دارای کاربندی است که این کاربندی در واقع سقف کاذبی زیر کنه پوش اصلی است. 

 

 

طاق کُلَنبو بر چهارستون و چهار تویزه و به روش گوشه‌سازی دُمغازه‌ای و اجرای «هورنو» در کُلاله آن

مسجد جامع اصفهان


تاق کلمبوه در واقع گنبد کوچکی است که عمدتاْ زیر سازی یا گوشه سازی و شکنج ندارد و روی چهار دیوار یا چهار ستون در زمینه مربع اجرا می شود. طرز اجرای آن مثل بافتن سبد است. گاه کلمبوها را در زمینه مستطیل نزدیک به مربع که بتوان آن را به هشت ضلعی و بعد دایره تبدیل کرد، اجرا کرده اند. این نوع زمینه بیشتر در کرمان و نواحی شرقی ایران به ویژه خراسان دیده می شود. در چنین حالتی در اجرا گوشه های مستطیل، گوشه سازی می شود تا در وسط زمینه آماده زدن تاق کلمبوه گردد (هشت ضلعی شود). دهانه مناسب برای اجرای کلمبوه بین 2/5 تا 3 گز است.

نکته حایز اهمیت آنکه دیواری که کلمبوه روی آن می نشیند، می تواند بسیار ظریف باشد، به طوری که تا 1/6 دهانه برای ضخامت دیوار کافیست. حال آنکه در تاقهای دیگر خارجی (آخرین دیواری که رانش تاق روی آن می آید)، معمولاً ضخامت زیاد دارد (نسبت ۲ به ۵). یعنی در دهانه ای به وسعت ۵ گز، ضخامت دیوار دست کم ۲ گز خواهد بود. در دهانه های کوچکتر (تا حدود ۳ گز) این نسبت ۱ بر 3/5 است. علت آنکه در پوشش کلمبوه ضخامت دیوار کم می شود، آن است که نقاط اتکا پوشش به دیوار زیاد است (دست کم در هشت نقطه بار گنبد به دیوار وارد می شود).

گاه در بعضی مناطق، برای جلوگیری از نفوذ گرما و سرما و سرو صدا دیوارهای بیرونی کلمبوه را خیلی ضخیم می گیرند (به عنوان پنام=عایق) که طبیعتاْ ارتباطی با مسئله باربری دیوارها ندارد، در دهانه های پیوسته وقتی همه تاقها کلمبوه باشند، چنانچه مسئله پنام مطرح نباشد، ضخامت دیوارها تا دست کم 1/7 الی 1/8 دهانه نیز می رسد.

 


م. ده بزرگی




نظرات 0 + ارسال نظر
برای نمایش آواتار خود در این وبلاگ در سایت Gravatar.com ثبت نام کنید. (راهنما)
ایمیل شما بعد از ثبت نمایش داده نخواهد شد