شناخت انواع طاق و قوس ها ۱

Knowing Types of Rounded and Arches

تاق و تویزه ، تاق و لنگه ، تاق و باریکه ، تاق و چشمه

تاق و تویزه اصطلاح مردم جنوب ایران است. به جای تویزه (تبیزه) نیز می گویند. تویزه یعنی قوس و قزح و شاخه های خمیده. منظور از تویزه در معماری، باریکه تاق باربری است که با چفد باربر ساخته می شود (پوتر خمیده در معماری غربی) و در فواصل معینی ایجاد می گردد تا نیروهای منتقل شده از سطح تاق را به پایین انتقال دهد. (در تاقهای ضربی امروزی، تیرآهن کار تویزه را انجام می دهد. بین تیرهای آهن، تاق ضربی زده می شود) تاق بین تویزه ها می تواند در انواع گوناگون اجرا شود که بعدا به آن خواهیم پرداخت. در کاشان و خراسان به این تویزه ها لنگه می گویند. در خوزستان اصطلاح باریکه هم بکار می رود. در واقع تویزه یا «لنگه یک دنده تاق» باربر است. در پوششهای مسطح چوبی (پالار)، یا همان تیرچوبی حمال، کار تویزه را انجام می دهد.

طرز ساختن تویزه

برای ساختن تویزه ابتدا باریکه تاقی با چفد مورد نظر از گچ و نی می سازند؛ به این ترتیب که یک نیمه چفد را روی زمین ترسیم کرده، دو طرف این نیم چفد را با فاصله نیم آجر (10 الی 12 سانتیمتر)، آجر می چینند. این آجرها در واقع قالب هستند. در کف شیار به وجود آمده، کمی ماسه می ریزند و بعد دوغاب گچ می دهند. همراه دوغاب، نی را در میان آن می گذارند تا گچ یکپارچه شود (نی، حالت آرماتور در بتن را دارد)  و از شکستن بعدی آن جلوگیری گردد (گچ را به محض درست کردن می ریزند تا کشته نشود). بعد روی آن را با ماله صاف می کنند و می گذارند خشک شود. پس از خشک شدن یک نیمه تویزه گچی آماده است. نیمه دوم نیز به همین ترتیب ساخته می شود.

ساختن دو تا نیمه تویزه بجای یک چفد کامل به منظور آن است که دو نیمه کاملاً قرینه باشند و اِشکالی ا ز لحاظ اجرای بعدی پیش نیاید. بدیهی است که این لنگه های گچی مقاومتی در مقابل بار ندارند. بعد از آنکه لنگه ها آماده شد، در محلی که باید تویزه های باربر قرار گیرند، آنها را در فضا وا می دارند (نگه می دارند). به این کار«آوزیر کردن»، یا آفزیر کردن می گویند. زیر لنگه ها را یک لایه آجر می چسبانند (به شیوه لاپوش)، بعد طرفین آن را آجر می چسبانند (مثل تاق ضربی)، در مرحله بعدی روی آن را مثل تاق رومی هره می کنند. با این کار، ضخامت و قطر لازم به دست می آید و به این ترتیب تویزه باربر به وجود می آید. در اینجا تویزه در مرحله سفت کاری است که برای نماسازی روی آن آجرنما می آید.

تاق و تویزه را معمولاً در دهانه های طولانی، مانند بازارها به کار می برند. از آنجایی که تویزه ها حکم جرز را دارند و بارهای وارده از تاق به زمین را منتقل می کنند، دیوار بین تویزه ها نمی تواند و نباید به ضخامت تویزه باشد و حتی بنا به مورد می تواند فضای بین تویزه ها خالی باشد.

چفد شبدری

به نظر می رسد انتخاب لغت شبدر از واژه شب به معنی پوشاندن گرفته شده باشد (پون این چفد هیچ شباهتی به گل شبدر ندارد). واژه شب در واژه های مرکبی چون شبستان، چادر شب، شب کلاه و... به همین معنی پوشاندن آمده است. در جنوب ایران به شبدری، شپدری هم گفته می شود.

یکی از عللی که این قوس معمولاً در گنبدها به کار می رود (نه در تاقها)، آن است که در ترسیم این چفد از دایره استفاده می شود. لذا ترسیم آن در فضا برای اجرای تاق به علت مشکل یافتن مرکز دایره کمابیش میسر نیست. حال آنکه در خود گنبد (پوسته بیرونی) چون از نوعی شابلون (این شابلون ربطی به شاهنگ و هنجار که در ساختن پوسته داخلی گنبد بکار می رود، ندارد) استفاده می کنند (این شابلون ابزاری است که روی خود گنبد می گردد و پایه اش روی بلبرینگ است و مرتباً با آن می توان قوس گنبد را کنترل کرد)، مشکل ترسیم آن در فضا حل می شود و فرم یکدست تر اجرا می گردد. علل دیگری در کاربرد این نوع چفد وجود دارد که از آن جمله می توان قابلیت باربری و زیبایی شکل و ترکیب پذیری آن با انحنای آوگون در گنبدهای آوگوندار را نام برد.

طرز ترسیم چفد شبدری تند

(ترسیم چفد شبدری در کتاب تاق و ازج غیاث الدین جمشید کاشانی آمده است)

دهانه ab مفروض است. به قطر ab دایره ای می زنیم و دایره را از نقطه تیزه r به 6 قسمت مساوی تقسیم می کنیم تا نقاط q و s به دست آیند. یکبار  به مرکز c و شعاع ac و cb دو قسمت پایین قوس را می زنیم (تا نقاط k و p) و بار دیگر به مراکز k و p و شعاع های kq و ps دو قسمت بالای قوس را ترسیم می کنیم. چفدaMb  مطلوب است. برای ایجاد آوگون در گنبدها به اندازه 15 درجه قوس دایره را به پایین ادامه می دهیم تا نقاط B و A (پاکار گنبد) به دست آید.

ترسیم چفد شبدری کند

دهانه ab مفروض است. دایره ای به قطر ab رسم و آن را به چهار قسمت مساوی تقسیم می کنیم تا نقاط  k و p و q وs  به دست آیند. یکبار به مرکز  cو شعاع ac و cb دو قسمت پایین قوس را تا نقاط k و p می زنیم و بار دیگر به مراکز k و p و شعاع های kq و ps دو قسمت بالایی قوس را می زنیم. همانگونه که می بینید تیزه این قوس پایین تر از شبدری تند قرار می گیرد. در نوع کند نیز در کاربرد برای گنبد منحنی دایره را برای ایجاد آوگون به اندازه 15 درجه به پایین ادامه می دهیم تا پاکار AB به دست آید.

گنبد مسجد جامع یزد (گنبد میانی) - چفد شبدری کند

ادامه دارد ...