مرمت سرای فیل بازار وکیل شیراز

Rebuilding of Elephant house of Vakil Bazaar Shiraz

سرای فیل در سال 1388 خورشیدی (در حال مرمت و بازسازی)

موضوع قرارداد : مرمت سرای فیل بازار وکیل شیراز

کارفرما : سازمان میراث فرهنگی ، صنایع دستی و گردشگری فارس به نمایندگی آقای دکتر بذرگر

پیمانکار : شرکت اسکان آرا شیراز به نمایندگی آقای محسن ده بزرگی

شماره کمیسیون مناقصه : 4332 /133 /873

تاریخ بازگشایی مناقصه : ۷/ ۱۲/ ۱۳۸۷

تاریخ تجهیز کارگاه : ۱۵/ ۱۲/ ۱۳۸۷

مدت قرارداد : 4/5 ماه که با صورتجلسه های کسر واضافه ۷ ماه بطول انجامید.

دفتر فنی : آقای مهندس سیامک بصیری

نظارت : آقای مهندس علی سخن پرداز

کنترل کمی و کیفی پروژه : آقای مهندس صادق زارع

ناظر و مدیر پروژه : آقای مهندس کمال جهانشاهی

ناظر مقیم : آقای مهندس علیرضا محکمی

استادکاران مرمتی : مرحوم استاد حسین ده بزرگی، آقای سید محمد نوازنده، آقای خدایار محمدی، آقای غلامرضا بیات نیا، آقای حاتم شاهین و ...

توضیح : مواردیکه در ذیل آورده شده است، تماما از اطلاعات خود نویسنده و تحقیقات شخصی می باشد. امید که کمبودهایش را نادیده بگیرید. 

مواردی که در این خصوص مورد بحث قرار می گیرد عبارتند از :

۱- موقعیت جغرافیایی بنا

۲- مشخصات معماری بنا

۳- پیشینه تاریخی بنا

۴- آسیب شناسی و آسیب نگاری بنا

۵- مراحل اجرایی مرمت در قرارداد فوق

۶- مرمت بنا به روایت تصویر

1- موقعیت جغرافیایی بنا

کاروانسرا یا تیمچه فیل از کاروانسراهای شیراز بوده که در محله درب شاهزاده، تقریبا در مرکز بافت قدیم شیراز و در بین بازار شمشیرگرها که امروزه محل فروش فرش های ایرانی و ادویه جات است و بازار ترکش دوزها و در سمت غربی بازار وکیل و در نیمه جنوبی آن و همچنین مجاورت مسجد و حمام وکیل که تمامی از بناهای زندیه هستند، واقع شده است و موقعیت جغرافیایی آن ʻ32 ˚52 درجه شرقی و ʻ36 ˚29 درجه شمالی می باشد.

در تصویر هوایی ذیل موقعیت سرای فیل در بافت شیراز و مجموعه زندیه را مشاهده می نمایید . 

 

 2- مشخصات معماری بنا

نوع معماری بنا ، معماری زندیه بوده که دارای 2 خصوصیت عمده می باشد. اول خصوصیات کلی معماری دوران زندیه و دوم معماری خاص بنای مذکور. در زیر بطور عمده به این خصوصیات اشاره شده است:

الف : خلاصه خصوصیت معماری دوران زندیه

1-      نسبتا عظمت گرا و با شکوه

2-      مراعات کننده اصول معماری اسلامی (خصوصا در المانهای تزئینی)

3-      استراکچر و سازه مستحکم و قوی

4-      ارتباطات شهری روان

ب : خلاصه خصوصیت خاص بنا

1-      طراحی قوی به جهت نوع کاربری

2-      دسترسی راحت به کل بازار وکیل

3-      تناسبات ابعادی قوی و محکم

4-      دارای کمترین المانهای تزئینی

ابعاد بنا حدودا 65 * 60 متر بوده (حدود 3900 مترمربع) که 36 * 43 متر (حدود 1548 مترمربع) آن محوطه و ما بقی اعیان بنا به حساب می آید . کروکی بنا در ذیل آورده شده است (قسمت های رنگی ، الحاقی و مربوط به دوره پهلوی می باشد.)

 

 این بنا شبیه اکثر بناهای دوران زندیه و قاجار بصورت حیاط مرکزی ساخته شده است که کمک زیادی به نوع کاربری آن که همان بارانداز کالا بوده ، می کرده است . دو ورودی به محوطه باز جلوی مسجد وکیل (پیشخوان)، بر روی ضلع غربی بنا قرار داشته که اجناس و کالا توسط اهشام و چهارپایان از آن به داخل محوطه مرکزی بنا و از آنجا توسط دو خروجی ای که به شاهراه اصلی بازار وکیل متصل بوده، به داخل مجموعه بازار و راسته های آن پخش می شده است. که البته اکنون با الحاقاتی که برخی خود باارزش می باشند ، تغییراتی یافته است. ورودی ای نیز در ضلع جنوبی سرا وجود دارد که بیشتر برای تردد پیاده بوده است و به داخل راسته شمشیرگرها که اکنون به راسته فرش فروش ها شهرت یافته راه دارد. حجره های اطراف سرای فیل نیز هم به عنوان انبار کالا و هم بصورت کاروانسرا، مسافرانی که کالایی برای عرضه داشته اند را در خود جای می داده است. موارد ذکر شده در تصویر زیر کاملا مشخص بوده و نحوه دسترسی ها مشخص می باشد.

 

در زیر فایل کدی بنا بصورت زیپ شده آورده شده است

سورپرایزی برای دانشجوها

DOWNLOAD

 3- پیشینه تاریخی بنا

این کاروانسرا از بناهای زندیه است که در حدود سال 1180 هجری قمری ساخته شده است. کاروانسرای فیل که تقریبا در حدود 270 ساله بوده به طراحی کریمخان زند (وکیل الرعایا) و بدستور وی ساخته شد. درب ورودی این کاروانسرا که شامل طاق و تویزه و عرق چین است، در بازار شمشیرگرها گشوده می شود و سردر قدیمی آن طاق نمای ساده آجری است که به وسیله راهرویی به حیاط کاروانسرا متصل می شود. این کاروانسرا دارای طرحی مربع شکل و چهار ایوانی است و در هر چهار ضلع آن هفت حجره قرار دارد و در چهار زاویه آن نیز چهار حجره دیگر بنا شده است. کف حجره ها از سطح زمین محوطه بالاتر است و برخی از درکهای چوبی آن هم چنان پا برجاست. در آغاز این بنا بعنوان کاروانسرا و بارانداز، مورد کاربری قرار می گرفته اما با فرسایشهای بوجود آمده و احتیاجات بازاریها به جهت داشتن انبار کالا رفته رفته حجره های این بنا بعنوان انبار مورد استفاده قرار گرفت. در اواخر دوره پهلوی اول، الحاقاتی بصورت اطاقهای حلبی شکل در جلوی هر حجره به وجود آمد که نمونه ای از آن در تصویر دیده می شود. 

 

این الحاقات علنا ظاهر این بنای با ارزش را به حلبی آبادی شبیه ساخته بود . در ضمن بخشی از جنوب غربی محوطه آن ، به عنوان نمازخانه و حسینیه ای کوچک استفاده می شده است و برای اینکه فضایی رسمی تر به خود بگیرد از کتبه ای که به گفته بازاریان قدیمی مربوط به مسجد وکیل می شده است را در وروی این نمازخانه قرار داده بودند . جنس این کتیبه ، سنگ مرمر و به ابعاد تقریبی 30 *30 و ضخامت حدود 6 تا 8 سانتیمتر می باشد . 

 

این کتبه پس از سالها مفقود شدن در حین اجرای خاکبرداری و عملیات مرمت ، توسط عوامل این شرکت در عمق حدود 80سانتیمتری از کف موجود قبل و در گوشه ضلع جنوب غربی محوطه ، در ساعت 5/9 شب 21/2/88از زیر خاک درآورده شد و در تاریخ 22/2/88 به پیوست نامه ای به دفتر هیات علمی سازمان میراث فرهنگی ، صنایع دستی و گردشگری فارس تحویل داده شد .

این حلبی آباد مذکور چندی پیش با همت سازمان میراث فرهنگی و فرمانداری شیراز و اخطارهای کتبی و شفاهی ، رفته رفته برچیده شد .سپس در اوایل سال 1387ه.ش با تفاهم نامه ای که بین کسبه سرای فیل و سازمان میراث فرهنگی ، به همت آقای دکتر بذرگر به وجود آمد ، قرار براین شد که این بنا پس از مرمت به بازارچه صنایع دستی تبدیل شود .سپس در همین راستا مرمت سرای فیل توسط این شرکت آغاز شد و در اواسط سال 88 به پایان رسید .

4- آسیب شناسی بنا

 عمده آسیب های بناهای زندیه و بخصوص کاروانسرای فیا به دسته های زیر تقسیم می شوند :

الف - حرکت و رانش پی

ب – حرکت و اصلاحا سرسفتی قسمت بالایی دیوارها

ج – نفوذ رطوبت در سقف و دیوارها

د – آسیب های انسانی

الف – حرکت و رانش پی :

در بناهای زندیه حرکت پی بیشتر از نشست آن دیده می شود .در این بنا نیز عمدتا در دیوارهای جنب محوطه مرکزی این حرکت ها دیده می شد ، که در عکس مشخص است .این حرکت ها بیشتر به دلیل سستی زمینهای مجاور و اختلاف سطح فضای داخلی و خارجی بنا است که به دیوارها فشار وارد می نماید .در پاره ای موارد معمار سعی کرده است این نقص را با المانهای وزنی ای مه در مجاورت دیوارها استفاده می کرده است بر طرف کند .مانند سکوهای سنگی ای که بصورت چند منظوره در جلوی حجره ها استفاده شده است .

همانطور که گفته شد ، در بناهای زندیه نشست پی به ندرت دیده می شود چون عمق و ضخامت پی نسبتا زیاد بوده است ، بعنوان مثال در بنای ارگ کریمخانی طی گمانه ای که جهت مشخص کردن عمق پی انجام شد در عمق 5 متری از کف ، هنوز پی دیوار که از سنگ لاشه و نوعی ملات گچ و آهک است موجود بود .در مواردی استثنا نشست دیوارها دیده می شود .مثل برج جنوب شرقی ارگ کریمخان که دلیل آن سستی پی و زمین نبوده بلکه به دلیل رد شدن کانالهای فاضلاب ارگ بوده که از زیراین برج ذشته است و به مرور زمان تخریب شده و باعث نشست دیوار گردیده است .در پاره ای موارد نیز به دلیل جدا شدن سنگهای ازاره یا سست شدن ملات پی و جداشدن بخشی از سنگ لاشه ها ، این حرکت در بخش پایینی دیوارها دیده می شود .

ب – حرکت و اصطلاحا سر سفتی قسمت بالایی دیوارها :

در این بحث عوامل متعددی باعث به وجود آمدن این آسیب میگردد که عمده آنها در این بنا عبارتند از :

1-      نفوذ آب باران به دیوار

2-      فشار بار بیش از حد در پشت دیوار

در کاروانسرا یا به قولی تیمچه فیل ، هردو دلیل فوق دست به دست هم داده بودند تا بخش فوقانی دیوارها در برخی موارد تا 30 سانتیمتر به بیرون حرکت کنند . نفوذ آب در هنگام بارش از کناره های ناودانهای سنگی و از سطح رویه دیوار انجام  می گرفته است . پس از جذب رطوبت به دیوار ، ملات آنها فاسد و نرم شده و با فشاری که حجم خاک حدود 30/1 متری پشت آنها وارد می کند ، دیوار بطرف محوطه متمایل می گردد . که در اسکیس زیر آورده شده است .

ج – نفوذ رطوبت در سقف و دیوارها :

در این مبحث نیز راه نفوذ مانند آیتم قبلی است ، با این تفاوت که جذب آب در بخشهایی از پشت بام که بدلایل مختلف گود شده یا سوراخهایی به وجود آمده نیز اضافه می گردد . در ابتدا رطوبت توسط گل جذب شده و رفته رفته به سقف و دیوارهای مجاور انتقال می یابد .

د – عوامل و آسیبهای انسانی :

در سرای فیل مهمترین عامل تخریب و فرسایش در بنا ، از نظر آسیب شناسی عوامل انسانی است . که به چند صورت انجام می گرفته است :

1-      به وجود آوردن الحاقات غیرهمگن ، از جمله سکوهای موزائیکی و بتنی ، اتاقکهای حلبی جلوی حجره ها و حفر چاه های فاضلاب متعدد و غیر ضروری .

2-      تخریب و تبدیل کردن آبنمای مرکزی به باغچه .

3-      عدم رسیدگی به وضعیت داخلی حجره ها و تبدیل آنها به انبارهایی تقریبا متروکه .

4-      تخریب های غیر مجاز و تغییراتی که عمدتا شامل بخش داخلی حجره ها است از جمله تخریب دیواره ای جداکننده که اکنون در داخل هیچکدام از حجره ها اثری از آن باقی نمانده است و همچنین پرکردن طاقچه ها در حجره .

5-      عدم رسیدگی به وضعیت پشت بام بنا و اجرای لایه های کاه گل متعدد بر روی یکدیگر .

6-      اجرای نامناسب و غیر همگن عایقهای رطوبتی پیش ساخته در بخشهایی از بنا .

5- گزارش مرمتی بنا

اجرای مرمت مربوط به قرارداد فوق در این بنا ، به سه بخش عمده تقسیم می شود :

1-      پشت بام

2-      حیاط مرکزی

3-      جداره ها

 الف – کلیات آیتمهای پشت بام :

1-      خاکبرداری پشت بام و حمل آن به خارج از کارگاه

2-      مرمت طاقها و پالونه ها

3-      اجرای دوغاب عسلی گچ و نصب تور گالوانیزه برروی سطح بام

4-      اجرای سیمانکاری به ضخامت حدود 5 سانتیمتر

5-      اجرای عایق رطوبتی توسط عایق سفید (برای اولین بار در شیراز)

6-      اجرای کف فرش پشت بام با آجر سنتی 20*20

 ب – کلیات آیتمهای محوطه مرکزی سرای فیل :

1-      برچیدن و تخریب کف بتنی محوطه و سکوهای الحاقی حیاط

2-      خاکبرداری کف حیاط به عمق حدود 2/1 متر و حمل آن به خارج از کارگاه

3-      اجرای 4 حلقه چاه جهت دفع آب باران

4-      اجرای سنگ لاشه (بلوکاژ) در کف به ارتفاع حدود 80 سانتی متر

5-      اجرای مکادم و بتن مگر به ضخامت هر کدام 10 الی 12 سانتیمتر

6-      اجرای سنگ فرش با استفاده از سنگ گندمک 5 سانتی تیشه ای به صورت درهم

7-      تقویت پی و اجرای دیوار حایل جلوی آن

8-      اجرای سکوهای دور محوطه با سنگ لاشه و سیمان

9-      اجرای کانال تاسیسات دور محوطه

10-   احیاء آبنمای مرکزی حیاط بطور کامل 

ج - کلیات آیتمهای جداره های سرای فیل :

1-      جازنی آجرهای خراب و فرسوده و تقویت پشت آنها

2-      خالی و تمیز نمودن بندکشی جداره ها

3-      اجرای مرمت بدنه با آجر 24*24 و بصورت هشتگیر

4-      برچیدن و اجرای مجدد رخ بام و قوسهای طاقنماها

5-      اجرای مجدد بندکشی بدنه

6-      تمیزکردن سطح دیوارها

... بزودی تکمیل تر می گردد...